Η Θεά Δήμητρα στην ΑΡΚΑΔΙΑ. (Μέλαινα Δήμητρα)
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η θεά Δήμητρα έχει αποκρυσταλλωθεί στο μυαλό των ανθρώπων ως προστάτιδα της γεωργίας, δώρισε στον άνθρωπο την καλλιέργεια των σιτηρών και ήλεγχε μαζί με την κόρη της, την Περσεφόνη, την εναλλαγή των εποχών. Είναι ευνοϊκή απέναντι στους ανθρώπους και τους παρέχει τροφή. Λίγοι όμως γνωρίζουν την οργισμένη και καταστροφική πλευρά του χαρακτήρα της, που ενσαρκώνεται στη μορφή της Δήμητρας Μέλαινας.
Μετά από την αρπαγή της Περσεφόνης, η Δήμητρα καταφεύγει στην Αρκαδία, όπου βιάζεται από τον Ποσειδώνα, ενώ είναι και οι δύο μεταμορφωμένοι σε άλογα. Ο θυμός της την κατακλύζει, και ξεσπά στο ανθρώπινο γένος. Αντιμετωπίζει τον πόνο με οργή, ξεχνά τον ευεργετικό
ρόλο της και τιμωρεί με τον πλέον σκληρό τρόπο
Η μεταμόρφωση αυτή σώζεται μέσα από μυθικές διηγήσεις που αναφέρει κυρίως ο Παυσανίας.
Ο ΜΥΘΟΣ
Ο μύθος της Δήμητρας Μέλαινας και η μετέπειτα οργή της, αναφέρονται από αρκετούς αρχαίους συγγραφείς. Ωστόσο, η πληρέστερη και εκτενέστερη αφήγηση του περιστατικού, που περιλαμβάνει τη μεταμόρφωση της θεάς και τη μιξανθρωπική απεικόνισή της, διασώζεται από τον Παυσανία. Στο 8ο βιβλίο του, ο Παυσανίας, παρουσιάζει το μύθο της περιπλάνησης της θεάς Δήμητρας, το βιασμό της από τον Ποσειδώνα, τη μεταμόρφωσή της και όλα όσα συνέβησαν μετά. Ακολουθεί η περίληψη της αφήγησης του περιηγητή.
Η Δήμητρα, μετά την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, περιπλανήθηκε και βρέθηκε στην Αρκαδία. Εκεί την είδε ο Ποσειδώνας και προσπάθησε να έρθει σε ερωτική επαφή μαζί της. Για να γλιτώσει την επίθεση, η θεά μεταμορφώθηκε σε φοράδα και κρύφτηκε ανάμεσα στο κοπάδι των φοράδων του Ογκίου, γιού του Απόλλωνα, που έβοσκε εκεί κοντά. Ο Ποσειδώνας, κατάλαβε το κόλπο, μεταμορφώθηκε σε επιβήτορα και μ’ αυτή τη μορφή βίασε τη Δήμητρα, όσο ήταν κι εκείνη μεταμορφωμένη.
Μετά το περιστατικό η θεά πήρε πάλι την κανονική της μορφή, πήγε στον ποταμό Λάδωνα, όπου λούστηκε και πήρε την ονομασία Λουσία. Κατόπιν, οργισμένη για τις συμφορές που την είχαν βρει φόρεσε μαύρα ρούχα (εξ’ ου και ο χαρακτηρισμός Μέλαινα) και κλείστηκε σε μια σπηλιά της Αρκαδίας, στο όρος Ελάιον, στην περιοχή της Φιγαλίας.
Από την ένωσή της με τον Ποσειδώνα γεννήθηκαν δύο απόγονοι: ένα άλογο, ο Αρείων και μια κόρη που στη Φιγάλια την αποκαλούσαν Δέσποινα, αλλά και στη γειτονική Θελπούσα, και δεν τολμούσαν να πουν το όνομά της. Ουσιαστικά «Δέσποινα» ήταν ένας λατρευτικός τίτλος, αλλά το αληθινό της όνομα δεν το αναφέρει ο Παυσανίας, ειδικά στους αμύητους, κάτι που θυμίζει την περίπτωση της άλλης κόρης της Δήμητρας, της Περσεφόνης, που απεκαλείτο και Κόρη. Η γέννηση του Αρείωνα αναφέρεται μόνο στην εκδοχή του μύθου στη Θελπούσα, αλλά αυτό μάλλον οφείλεται στην αυξανόμενη σημασία της Δέσποινας στη Φιγάλια.
Όσο όμως η Δήμητρα έμενε κλεισμένη στη σπηλιά, στη φύση έπεσε ακαρπία και οι άνθρωποι υπέφεραν από την πείνα. Ο Πάνας αναζήτησε τη θεά, τη βρήκε και πληροφόρησε το Δία. Εκείνος με τη σειρά του έστειλε στη σπηλιά τις Μοίρες για να πείσουν τη θεά να βγει και πάλι στον κόσμο. Οι Μοίρες πέτυχαν το σκοπό τους, κι έτσι η γη έγινε πάλι εύφορη και καρποφόρησε.
Οι κάτοικοι της περιοχής τοποθέτησαν στη σπηλιά ένα ξόανο της θεάς και του απέδιδαν τιμές. Το ξόανο απεικόνιζε τη θεά καθιστή σε βράχο, με μαύρο, ποδήρες ένδυμα. Στο ένα της χέρι κρατούσε δελφίνι και στο άλλο περιστέρι. Το κεφάλι της όμως είχε αντικατασταθεί με κεφαλή αλόγου, ενώ από τη χαίτη ξεπηδούσαν φίδια και άλλα άγρια θηρία. Ήταν δηλαδή μια μιξανθρωπική απεικόνιση της θεάς Δήμητρας.
Μετά από κάποια χρόνια, μια πυρκαγιά κατέστρεψε το ξόανο κι έτσι η λατρεία έπαψε. Η θεά, εξοργισμένη με τους κατοίκους της Αρκαδίας, τους τιμωρεί στέλνοντας ακαρπία στη γη. Ο κόσμος απειλείται εκ νέου με λιμό και καταφεύγει για βοήθεια στο μαντείο των Δελφών. Η Πυθία τους πληροφορεί ότι η μόνη λύση είναι να επαναφέρουν τη λατρεία της Δήμητρας και να δημιουργήσουν ένα νέο λατρευτικό άγαλμα, αλλιώς θα είναι τόση η πείνα, που θα καταφύγουν στον κανιβαλισμό, καθώς θα φάνε μέχρι και τα βρέφη. Οι Αρκάδες τότε, παρήγγειλαν ένα νέο χάλκινο άγαλμα της θεάς στο γλύπτη Ονάτα, που καταστράφηκε αργότερα από κατολισθήσεις. Το χάλκινο αυτό άγαλμα διαδέχθηκε ένα τρίτο, που μάλλον βρισκόταν στη σπηλιά κατά την επίσκεψη του περιηγητή.
Αυτό που είναι σημαντικό, είναι ότι ο Παυσανίας δεν είδε καμιά από τις τρεις φημολογούμενες απεικονίσεις της θεάς. Για το ξόανο, αρκέστηκε σε μια αφήγηση ενός ηλικιωμένου, ενώ δεν κάνει καμία περιγραφή του αγάλματος του Ονάτα ή αυτού που θεωρητικά θα έπρεπε να υπάρχει στη σπηλιά όταν την επισκέφτηκε. Επίσης, δεν σώζεται καμία άλλη απεικόνιση του μιξανθρωπικού ξοάνου.
Ο Παυσανίας αναφέρει επίσης ένα ναό της θεάς στην Τελφούσα, όπου υπήρχαν δύο αγάλματά της φτιαγμένα από ξύλο. Η κεφαλή, τα χέρια και τα πόδια, τους ήταν φτιαγμένα από παριανό μάρμαρο. Το ένα άγαλμα είναι της Δήμητρας Ερινύας και το άλλο της Δήμητρας Λουσίας.
Η ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΚΑΙ Η ΛΑΤΡΕΙΑ
Το ιερό της Μελαίνης Δήμητρας ήταν άντρο στο Όρος των Ελαιών (Ελάϊον όρος) νότια της Φιγαλίας.
Παυσανίας VIII, 42, 1: τὸ δὲ ἕτερον τῶν ὀρῶν τὸ Ἐλάϊον ἀπωτέρω μὲν Φιγαλίας ὅσον τε σταδίοις τριάκοντά ἐστι, Δήμητρος δὲ ἄντρον αὐτόθι ἱερὸν ἐπίκλησιν Μελαίνης.
Για τη γεωγραφία και τοπολογία του χώρου ο Παυσανίας, ορών προς ανατολάς εκ της πόλεως διακριβώνει σαφέστατα, VIII, 41, 7: περιέχεται δὲ ἡ Φιγαλία ὄρεσιν, ἐν ἀριστερᾷ μὲν ὑπὸ τοῦ καλουμένου Κωτιλίου, τὰ δὲ ἐς δεξιὰν ἕτερον προβεβλημένον ἐστὶν αὐτῆς ὄρος τὸ Ἐλάϊον.
Το προβεβλημένο όρος που περιέχει τη Φιγαλία εξ δεξιών είναι τα προς νότο κείμενα υψώματα επέκεινα της Νέδας.
Το άλσος των δρυών πέριξ του σπηλαίου (το δένδρο του χθόνιου άνακτος) και η πηγή ψυχρού ύδατος (Ορφικές δέλτοι) , VIII, 42, 12: ἔστι δὲ δρυῶν τε ἄλσος περὶ τὸ σπήλαιον, καὶ ὕδωρ ψυχρὸν ἄνεισι ἐκ πηγῆς.
Υπήρχε Ιέρεια της Δήμητρος και τρεις άρρενες Ιεροθύται. Η δε νενομισμένη θυσία προσφέρεται μεν από την Ιέρεια και τον νεώτατο των Ιεροθυτών, συνίσταται δε στην τοποθέτηση επί βωμού κειμένου προ της εισόδου του άντρου καρπών από ήμερα φυτά και δένδρα, περιλαμβανομένης της αμπέλου, από κηρία μελισσών με μέλι, από ακαθάριστα και ακατέργαστα μαλλιά προβάτου, και στην επίχυση ελαίου επί των προθεμάτων.
Ο Παυσανίας τονίζει («οὐδέν») το αναίμακτο της θυσίας: μόνο προϊόντα φυτικά γεωργικής καλλιέργειας και από την κτηνοτροφία μόνο το πρωτογενές μαλλί των προβάτων.
Το ότι από τα ζώα το μόνο που επιτρέπεται να προσφερθεί είναι ακριβώς το μαλλί, ενώ για το μάλλινο υπάρχει τεράστιο θρησκευτικό taboo, είναι εξαιρετικά σημαντικό, «σημαίνει» και δείχνει. Το taboo συνίστατο στο ότι δεν είναι όσιο να εισέρχεται σε ναό κανείς με μάλλινο ένδυμα ή να θάπτεται με τέτοιο.
_______
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου